Шинэчлэн найруулсан Эрүү болон Зөрчлийн тухай хуулиуд хэрэгжиж эхлэх хугацааг УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар 2017 оны долдугаар сарын 01 хүртэл хойшлуулсан билээ. Тиймээс энэхүү хуулийн талаар Монгол Улсын Дээд шүүхийн шүүгч Б.Батцэрэнтэй ярилцлаа.
-Шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хууль нийгэмд нэлээд хүлээлт үүсгэчихсэн байсан бололтой. Хэрэгжээд эхэлсэн өдрөөсөө иргэдэд шууд мэдрэгдэх заалт олон байсан уу?
-Өмнөх парламентын баталсан Эрүү болон Зөрчлийн тухай хуулиудыг 2016 оны есдүгээр сарын 01-ний өдрөөс дагаж мөрдөхөөр заасан байсан. Эдгээр хуулийг батлах хэрэгцээ шаардлага, үзэл баримтлал, ач холбогдлын талаар олон нийтэд хангалттай мэдээлэл, суртачилгаа хүрсэн гэж бодож байна. Энэ хэрээр нийгэмд тодорхой хүлээлт бий болсон гэдэгтэй санал нэг байна.
Шинэ Эрүүгийн хууль энэ оны есдүгээр сарын 01-ний өдрөөс хэрэгжиж эхэлсэн бол түүний үр дагаврыг хамгийн түрүүнд шүүхээр ял шийтгүүлсэн, одоо ял эдэлж байгаа болон гэмт хэрэгт холбогдон шалгагдаж байгаа хүмүүс хүртэх байсан. Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Эрүүгийн хуулиар ял шийтгүүлсэн хүнийг үйлдсэн гэмт хэргийнх нь ангиллаас хамаарч хуульд заасан тодорхой хугацаанд ялтайд тооцдог бөгөөд энэхүү статус нь нийгмийн харилцаанд тэгш бус байдлыг бий болгож, тэдний эрх зүйн байдлыг дордуулах нөхцөл болдог. Харин шинэ Эрүүгийн хууль хэрэгжиж эхэлснээр “ялтай байдал” гэх хууль зүйн ойлголт байхгүй болж, шүүхээр ял шийтгүүлсэн иргэдийн зарим эрхэд хуулиар тогтоосон хязгаарлалт арилах болно.
Одоо ял эдэлж буй хүмүүсийн хувьд шинэ хуулиар тухайн гэмт хэрэгтэнд оногдуулах ялын хэмжээ хөнгөрсөн тохиолдолд ялыг нь шинэ хуульд нийцүүлж өөрчлөх ажиллагаа хийгдэх байсан. Тухайлбал, Эрүүгийн хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд заасны дагуу хорих ял эдэлж буй хүмүүсийн хувьд есдүгээр сард багтааж, харин хорихоос өөр төрлийн ял шийтгүүлсэн хүмүүсийн хувьд арванхоёрдугаар сарын 01-ний дотор багтааж, ялын тэгшитгэлийг хийснээр энэ хүмүүсийн эрх зүйн байдал тодорхой хэмжээнд дээрдэх байсан.
Харин одоо гэмт хэрэгт холбогдон шалгагдаж буй хүмүүсийн хувьд шинэ хуулийн дагуу ялтай байхдаа давтан гэмт хэрэг үйлдсэн, эсхүл онц аюултай гэмт хэрэгтэн гэх үндэслэлээр хэргийг нь хүндрүүлэн зүйлчлэхгүй бөгөөд эрх зүйн байдлыг нь дээрдүүлсэн Эрүүгийн хуулийг буцаан хэрэглэх зэргээр яллагдагчийн эрх зүйн байдлыг дээрдүүлэх олон заалтыг дурьдаж болно. Харин шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуулийн хэрэгжиж эхлэх хугацааг 2017 оны долдугаар сарын 01 болгож өөрчилснөөр одоо ял эдэлж буй хүмүүсийн ялыг шинэ Эрүүгийн хуульд нийцүүлж тэгшитгэх асуудал тодорхой хугацаанд хойшилж байна.
-Эрүүгийн хууль хэрэгжиж эхлэх хугацаандаа яагаад хэрэгжиж эхэлсэнгүй вэ. Хүмүүс их олон янзаар тайлбарлаад байна?
-Шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн болон Зөрчлийн тухай хуулиуд нь УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэгдэж батлагдсан, хуульд заасан журмын дагуу ёсчлогдож “Төрийн мэдээллийн эмхэтгэл” сэтгүүлд нийтлэгдсэн, хүчин төгөлдөр хуулиуд юм. Энэ хоёр хуулийг дагаж мөрдөх хугацааг хойшлуулахад олон хүчин зүйлс нөлөөлсөн гэж үзэж байна. Өмнөх парламент Хууль сахиулах үйл ажиллагааны тухай, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай зэрэг процессын хуулиудын эцсийн найруулгыг хэлэлцэж, албан ёсоор ёсчлоогүй, “Төрийн мэдээллийн эмхэтгэл” сэтгүүлд нийтлээгүй тул эдгээр хуулийг хүчин төгөлдөр гэж үзэх боломжгүй юм.
Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 26 дугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт “Монгол Улсын хуулийг Улсын Их Хурал албан ёсоор нийтлэх бөгөөд хэрэв хуульд өөрөөр заагаагүй бол ийнхүү нийтэлснээс хойш 10 хоногийн дараа хүчин төгөлдөр болно”, Монгол Улсын Их хурлын тухай хуулийн 43 дугаар зүйлийн 43.2 дахь хэсэгт “Улсын Их Хурлын тухайн шийдвэрт өөрөөр заагаагүй бол уг шийдвэр албан ёсоор нийтлэгдсэнээс хойш 10 хоногийн дараа хүчин төгөлдөр болно”, Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн долдугаар зүйлийн 7.3 дахь хэсэгт “Шүүх хүчин төгөлдөр болсон, албан ёсоор нийтлэгдсэн хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээг хэрэглэнэ” гэсэн заалтын шаардлагууд хангагдаагүй бөгөөд процессын хуульгүйгээр шинэ Эрүү болон Зөрчлийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэх боломжгүй юм. Шинэ Эрүүгийн хуулиар урьд нь захиргааны зөрчилд тооцогдож байсан зарим үйлдлүүд, түүний дотор хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд хүрэхгүй хэмжээний хохиролтой хулгайн хэргүүд гэмт хэрэгт тооцогдох бөгөөд Эрүүгийн шүүхийн ачаалал тодорхой хэмжээнд нэмэгдэх болно.
Мөн шүүхээс өмнөх буюу мөрдөн байцаалтын шатанд хүнийг хуульд заасан үндэслэлээр баривчлах, цагдан хорихоос гадна орон байранд нэвтрэх, үзлэг нэгжлэг хийх, эд зүйл хураан авах, битүүмжлэх, нууцаар мөрдөн шалгах гэх мэт хүний эрхэнд халдаж хийгдэх процесс ажиллагаанууд шүүхийн зөвшөөрлөөр хийгдэх ба шүүхийн байгууллагын хувьд энэхүү өсөн нэмэгдэх ачаалал, шинэ эрх зүйн орчинд тохирсон зохион байгуулалт, сургалт, хүний нөөцтэй холбоотой бэлтгэл хангагдаагүй байна.
Хууль батлах, хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь УИХ-ын онцгой бүрэн эрхэд хамаарах бөгөөд өмнөх парламент бүрэн эрхийн хугацаа дуусахаас өмнө баталсан хуулийнхаа эцсийн найруулгыг хийж, ёсчлох боломжтой байсан боловч ажлаа дуусгалгүй чуулганыг завсарлуулсан. Цаашид УИХ-ын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, ийм тохиолдлыг хэрхэн шийдвэрлэхийг тодорхой болгох шаардлагатай гэдэг нь харагдаж байгаа.
-Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийг хойшлогдоод байгаа Эрүүгийн хуулиас салгаад дахин боловсруулаад яаралтай УИХ-д өргөн барихаар боллоо. Энэ хэр зөв алхам бэ?
-Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэхийг шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуульд анх удаа гэмт хэрэгт тооцож хуульчилсан. Мөн хүний амь нас, эрүүл мэндэд халдсан үйлдлүүд нь гэр бүлийн хүчирхийллийн шинжтэй бол хэргийг хүндрүүлэн зүйлчлэхээр заасан. Уг нь эдгээр багц хуулиуд нэгэн зэрэг батлагдаж, хэрэгжиж эхэлсэн бол илүү үр дүнтэй, зүйрлэвэл техникийн хувьд бүрэн бүтэн автомашинтай адил гацахгүй, хурдлах тусам инерци нэмэгдэж, тогтвортой үр нөлөөтэй ажиллах эрх зүйн орчин бүрдэх байсан.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Төр хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна” гэж заасны дагуу ардчилсан нийгмийн үнэт зүйл болсон хүнийг эрхийг бодитой хангахад зөвхөн Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль гэлтгүй шинэ Эрүүгийн багц хуулиудын хэрэгжилтийг аль болох цаг алдахгүй, яаравчлах шаардлагатай байгаа юм.
-Эрүүгийн хуулийг батлагдах үеэр хууль зүйн салбарт шинэ эргэлт авчрах болно гэж байсан. Ер нь энэ хуулийг шинэчлэн өөрчлөх болсон үндэслэл нь юу байв?
-Монгол Улсад маань нийгэм, эдийн засгийн харилцаа эрчимтэй хөгжиж, хүмүүсийн ахуй амьдралд гарч буй эерэг, сөрөг өөрчлөлтийг дагаад гэмт хэргийн нөхцөл байдал өөрчлөгдөж байна.
Тиймээс ч гэмт хэрэг, зөрчилтэй холбоотой харилцааг зохицуулсан хуулиуд, түүнийг хэрэгжүүлэх шүүх, хуулийн байгууллагын тогтолцоо, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг өнөөгийн хэрэгцээ шаардлага, хөгжлийн чиг хандлагад нийцүүлэн шинэчлэх хэрэгтэй болсон. Монгол Улсын Үндсэн хуулиар тунхагласан үнэт зүйлс, түүний дотор хүний эрх, шударга ёс, нийтийн эрх ашгийг бодитой, үр нөлөөтэй хамгаалах шаардлага бодитой бий болсон нь хууль хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын үйл ажиллагаа, шүүхийн шийдвэр хэрэгжилтийн байдалд хийсэн олон удаагийн судалгааны дүн, эрдэмтэн судлаачид, хуульчид, иргэд, улстөрчдийн санал, дүгнэлтээс тодорхой харагддаг.
Өмнө нь тэр бүр шүүхээр хянан шийдвэрлэж байгаагүй, шинэ төрлийн гэж хэлж болох мөнгө угаах, хүн худалдаалах, хар тамхи мансууруулах бодис хууль бусаар борлуулах, нийгмийн аюулгүй байдалд галт зэвсэг хэрэглэн заналхийлэх, хуурамч төлбөрийн карт, цахим мэдээллийн сүлжээг ашиглан санхүүгийн луйвар хийх, эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах гэх мэт зохион байгуулалттай үйлдэгддэг, үндэстэн дамнасан, хор уршиг ихтэй гэмт хэргүүд шүүхээр шийдвэрлэгдэх боллоо.
Монгол Улсад эрүүгийн хариуцлагын тогтолцоонд хорих ял дийлэнх хувийг эзэлж, хорих ангиас суллагдсан хүмүүсийн дотор дахин гэмт хэрэг үйлдэж, ял шийтгүүлэх явдал өндөр хувьтай байна. Энэ нь ял шийтгэлийн хүмүүжүүлэх, нийгэмшүүлэх зорилт хангалтгүй хэрэгжиж байгааг харуулж байгаа хэрэг. Тиймээс ч төрөөс ял шийтгэлийн талаар баримтлах бодлогоо эргэн харж, Эрүүгийн хуулийг шинэчлэх зайлшгүй шаардлагатай болсон гэж дүгнэж болно.
Шинээр батлагдсан Эрүүгийн болон Зөрчлийн тухай хуулиас гадна гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх, түүнийг илрүүлж, шалгаж, гэмт этгээдийг олж тогтоох, түүнд шударга ял оногдуулахад чиглэсэн процесс ажиллагааны стандартыг шинэчлэн тогтоож, өөрөөр хэлбэл хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг дээдлэх үзэл баримтлал бүхий Хууль сахиулах үйл ажиллагаа болон Гэмт хэрэг, зөрчил хянан шийдвэрлэх ажиллагааг зохицуулсан хуулиуд батлагдаж, нэгэн зэрэг хэрэгжихгүйгээр бидний хүсэн хүлээсэн шинэчлэлийн үр дүн бодитой гарах болно.
-Эрүүгийн хуулийг өөрчлөн найруулснаараа ямар гол, гол өөрчлөлтүүдийг хийсэн юм бэ?
-Эрүү болон Зөрчлийн тухай хуулиуд нь нийгмийн бүхий л харилцаанд Монгол Улсын Үндсэн хуулиар тунхагласан үнэт зүйлсийг хамгаалж, зөрчигдөхөөс урьдчилан сэргийлдэг утгаараа яах аргагүй суурь хуулиудын нэг. Шинээр батлагдсан Эрүүгийн хуульд ардчилсан нийгмийн үнэт зүйлст халдсан гэм буруутай ямар үйлдэл, эс үйлдэхүйг гэмт хэрэгт тооцохыг үйлдэл, гэм буруугийн хэлбэр, хор уршгийн шинжээр нь тодорхой заасан.
Түүнчлэн Захиргааны хариуцлагын тухай хууль болон холбогдох 200 гаруй хуульд байсан хариуцлагын заалтуудыг Зөрчлийн тухай хуулиар төрөлжүүлэн нэгтгэж, тэдгээр зөрчлийг гаргасан хүн, хуулийн этгээдэд оногдуулах шийтгэлийн төрөл, хэмжээг нэгдсэн стандартад оруулсан нь Эрүүгийн хариуцлагын тогтолцоонд оруулсан гол өөрчлөлт гэж харж байна. Гэмт хэргийн ангиллаас ялын доод хэмжээ шууд хамаардаг, өөрөөр хэлбэл ялын хатуу хайрцаглагдсан бодлогоос татгалзаж, тодорхой төрлийн гэмт хэрэгт шүүхээс оногдуулж болох ялын төрлийг олон сонголттой болгосон.
Ялын доод, дээд хэмжээний интервалыг сунгаснаар шүүх гэмт хэрэг үйлдэгдсэн нөхцөл байдал, гэм буруутай хүний хувийн байдалд тохирсон ялыг сонгож оногдуулах боломж нэмэгдсэн. Эрүүгийн хариуцлага гэсэн хууль зүйн ойлголтыг ял, албадлагын арга хэмжээ болгон тодорхойлж, уламжлалт хорих, торгох ялаас гадна нийтэд тустай ажил хийлгэх, зорчих эрхийг хязгаарлах, эрх хасах зэрэг ялын төрлийг шинээр нэмсэн. Онц аюултай гэмт хэрэгтэн, ялтай байдал зэрэг хууль зүйн үр дагавар үүсгэдэг ойлголтыг өөрчилж, давтан гэмт хэрэг үйлдсэн шинжээр хэргийг хүндрүүлэн зүйлчилдэг практикийг халж, үйлдсэн гэмт хэрэг тус бүрд нь тохирсон ял оногдуулдаг байхаар хуульчилсан нь ял шийтгэл гарцаагүй байх, үйлдсэн гэмт хэрэгт нь тохирсон шударга байх зарчимд нийцсэн байгаа.
Харин гэмт хэрэг байнга үйлдэж, түүнээс олсон орлогыг амьдралын эх үүсвэр болгосон, өөрөөр хэлбэл гэмт хэргийг өөрийн амьдралын зорилго, үндсэн ажил болгосон хүний хувьд холбогдох хэргийг хохирлын хэмжээнээс үл хамааран хүндрүүлэн зүйлчлэх тусгайлсан зохицуулалт зарим өмчлөх эрхийн эсрэг гэмт хэрэгт тусгагдсан юм. Гэмт хэргийн зүйлчлэл учирсан хохирлын хэмжээнээс шууд хамаардаг. Өөрөөр хэлбэл, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээтэй дүйцүүлэн тооцсон бага бус, үлэмж, их, онц их гэсэн хохирлын хэмжээ нь хэргийн зүйлчлэл, ялын бодлогод шууд нөлөөлдөг хамаарлыг өөрчилсөн байгаа. Зөвхөн их хэмжээний эсвэл ноцтой хохирол учруулсан тохиолдолд тодорхой төрлийн хэргүүдэд хэргийг хүндрүүлэн зүйлчлэхээр заасан.
Хуульд заасан их хэмжээний хохирол нь 25 мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр илэрхийлэгдэх бол, ноцтой хохирол нь хохирогчийн амьдралын эх үүсвэр болсон эдийн засгийн ач холбогдол бүхий эд хөрөнгийн эрхэд хохирол учирсан шинжээр тодорхойлогдох юм. Мөн торгох ял болон хохирлын хэмжээг тогтооход хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг дүйцүүлэн тооцдог аргачлалыг өөрчилж, нэгж буюу одоогоор 2000 төгрөгтэй тэнцэх итгэлцүүрийг хуульчилсан.
Учир нь Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг хууль тогтоогч биш, харин Засгийн газар, ажил олгогч, үйлдвэрчний эвлэлийн гурвалсан хэлэлцээрээр тогтоох нь хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсантай адил хохирол, хэргийн зүйлчлэл, ялын хэмжээнд шууд нөлөөлж байгаа. Энэ нь хууль ёсны зарчимд нийцэхгүй гэж үзсэн тул шинэ Эрүүгийн хуульд төгрөгийн ханштай уясан нэгж гэдэг итгэлцүүрийг авсан бөгөөд нэгжийг өөрчлөх эрх хэмжээ зөвхөн УИХ-д хадгалагдах юм. Энэ мэт олон өөрчлөлтүүд бий.
-Шинэ Эрүүгийн хуульд гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлсөн тохиолдолд ял шийтгэлийн бодлого нь өөрчлөгдөхөөр тусгасан гэсэн үү?
-Эрүүгийн хуульд шинээр орсон нэг чухал зохицуулалт бол яллагдагчийг шүүхэд шилжүүлэхээс өмнө гэм буруугаа хүлээж, хохирлоо нөхөн төлсөн, эсвэл хохирол нөхөн төлөхөө илэрхийлсэн хүнийг үйлдсэн гэмт хэргээс нь хамааран ялаас чөлөөлөх юм. Эсвэл ялыг хуульд зааснаас хөнгөрүүлэн оногдуулж болохыг хуульчилсан явдал юм. Ингэснээр гэм буруугаа хүлээсэн хүнд холбогдох хэргийг шүүх хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэх боломжтой болж байгаа. Энэ нь ялтны эрх зүйн байдлыг дээрдүүлэх, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны цаг хугацаа, зардлыг хэмнэх сайн талтайгаас гадна энэ хэмжээгээр шүүхийн ачаалал багасах болно. Түүнчлэн бусдын эд хөрөнгө болон эд хөрөнгийн эрхийг залилан авсан хүн авсан эд зүйлээ уг эд хөрөнгийг өмчлөгч, эзэмшигчид эргүүлэн өгсөн, бусад байдлаар эд хөрөнгийн эрхийг сэргээсэн бол залилах гэмт хэргийг үйлдсэнд тооцохгүй гэж хуулийн холбогдох хэсэгт тайлбар хийсэн нь онцлог заалт юм.
Улаанбаатар oC
